اصابت ترکش‌های جنگ غزه به اردوغان

با تداوم بمباران نوار غزه توسط ارتش صهیونیستی که وارد هفته چهارم خود شده است، تحولی اساسی در گفتمان ترکیه در قبال مناقشه فلسطین رخ داد تا در نهایت با گام‌های عملی محدود، موضع تندتری داشته باشد.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه که در دو دهه گذشته از مناقشه فلسطین سکوی پرشی برای ارتقای جایگاه خود در بین کشورهای منطقه درست کرده بود، این بار هم با موج سواری بر روی درگیری‌های به وجود آمده در غزه، سعی دارد توجهات را به سمت خود جلب کند.

در این رابطه، اردوغان در سخنرانی روز شنبه خود در تجمع صدها هزار نفری حامیان فلسطین در استانبول، اظهارات شدیدی در مورد اسرائیل بیان کرد و حملات این رژیم به غزه را وحشیانه توصیف کرد. اردوغان عزم کشورش را برای اعلام رژیم صهیونیستی به عنوان «جنایتکار جنگی» در جامعه بین‌المللی ابراز کرد. وی تاکید کرد:«ما می‌دانستیم که اسرائیل ناراحت می‌شود اگر بگوییم حماس یک سازمان تروریستی نیست، با این حال موضع خود را به وضوح بیان کردیم».

اردوغان افزود:«ما به تمام جهان اعلام خواهیم کرد که اسرائیل مرتکب جنایات جنگی می‌شود و ما سخت تلاش می‌کنیم تا آنرا روشن کنیم. آنچه در غزه اتفاق می‌افتد دفاع از خود نیست، بلکه یک قتل‌عام آشکار و رسوایی است. آنها به دنبال این هستند تا از طریق گرسنگی، تشنگی و تخریب زیرساختها، جمعیت غزه را به طور جمعی از بین ببرند».  

رئیس جمهور ترکیه همچنین در ادامه خاطرنشان کرد:اسرائیل کوچک‌ترین علاقه‌ای به زندگی افراد نشان نمی‌دهد و به صراحت دانش خود را از هنر کشتار اعلام می‌کند، اما بهای سنگینی برای اعمال خود خواهد پرداخت».

واکنش رژیم صهیونیستی به اظهارات اردوغان دیری نپایید و الی کوهن، وزیر خارجه این رژیم در یک پست وبلاگی در شبکه ایکس نوشت که به دیپلمات‌های اسرائیلی در ترکیه دستور داده تا با هدف «بازنگری در روابط ترکیه و اسرائیل» بازگردند. این درحالی است که منابع ترکیه‌ای تایید کردند که دیپلمات‌های اسرائیلی در ترکیه مدتی پیش این کشور را ترک کرده بودند.

اظهارات اردوغان و خروج کارمندان سفارت تل‌آویو در آنکارا، نشان داد ساعت عادی سازی روابط بین دوطرف به قبل از سال 2022 بازگشته است که شاهد تنش فزاینده‌ای بود.
 
بحران دیپلماتیک سابقه‌دار
این اولین باری نیست که آنکارا و تل‌آویو بر سر مناقشه فلسطین بایکدیگر دچار تنش شده‌اند. اردوغان در نشست اقتصادی داووس در سال 2009 در واکنش به کشتار مردم غزه در جنگ 22 روزه، از شیمون پرز رئیس وقت رژیم صهیونیستی به شدت انتقاد کرد و در دفاع از مردم فلسطین، سالن نشست خبری را ترک کرد. ترکیه در سال 2010 پس از حمله کاماندوهای اسرائیلی به کشتی کمک‌رسانی به غزه با نام «مرمره» که منجر به کشته شدن 10 شهروند ترکیه شد، سفیر تل‌آویو را اخراج کرد و متعاقب آن روابط دیپلماتیک دوطرف برای چند سال متوقف شد.

روابط دیپلماتیک به مدت شش سال در سطح پایینی ادامه یافت و پرونده‌های جنایی علیه مقامات اسرائیلی در دادگاه‌های ترکیه تشکیل شد و با میانجی‌گری آمریکا، تل‌آویو بابت این رویداد عذرخواهی کرد و پذیرفت به خانواده‌های قربانیان و مجروحان غرامت پرداخت کند. از اینرو، دو طرف روابط دیپلماتیک خود را در سال 2016 از سرگرفتند اما در سال 2018، ترکیه زمانی که نیروهای اسرائیلی تعدادی از فلسطینی‌های شرکت کننده در تظاهرات نوار غزه را کشتند، سفیر اسرائیل را اخراج کرد و سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند.

اما دوباره در پی سیاست تنش زدایی دولت اردوغان با بازیگران منطقه‌، در سال 2022، آنکارا و تل‌آویو روابط خود را عادی سازی کردند و آمادگی خود را برای توسعه روابط در همه حوزه‌ها اعلام کردند. ترکیه حتی پیش از شروع جنگ قرار بود میزبان بنیامین نتانیاهو نخست وزیر رژیم در سفری به منظور تقویت روابط دو طرفه باشد که با شروع تحولات صورت نگرفت.
 
مواضع متناقض اردوغان  
به طور کلی بازسازی روابط با صهیونیست‌ها موجب شده تا اردوغان اکنون بسیار دست به عصاتر از قبل عمل کند زیرا او که به دلیل بروز مشکلات عدیده اقتصادی با موقعیت متزلزلی در انتخابات ریاست جمهوری امسال پیروز شد، نمی‌خواهد موضع حمایت از ملت فلسطین، بر روابط اقتصادی آن با اسرائیل تاثیر منفی بگذارد.

ترکیه در روزهای اول جنگ غزه، سعی کرد تا موضعی احتیاطی در قبال تنش بین حماس و رژیم صهیونیستی بگیرد و حتی به انتقاد از هجوم اولیه نیروهای حماس به شهرک‌های صهیونیست‌نشین در 15 مهرماه پرداخت و در تماس تلفنی با اسحاق هرتزوگ، رئیس رژیم صهیونیستی کشته شدن غیرنظامیان صهیونیست را تسلیت گفت.

در واقع اردوغان هم به موازات موضع گیریهای نرم دولت‌های عربی در قبال کشتار مردم غزه، سعی کرد تا حدودی در این مناقشه بی‌طرف بماند و برخلاف مواضع سرسختانه گذشته سعی کرد تا نقش میانجی همانند آنچه در قضیه جنگ اوکراین ایفا کرده بود را به دست گیرد.

اما با تشدید جنایات صهیونیستها در غزه که موجی از واکنشهای جهانی را به همراه داشت، آنکارا نیز دز سیاست حمایت از فلسطین را افزایش داد و کشتار غیرنظامیان را محکوم کرد. ترکیه همچنین به قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل علیه رژیم صهیونیستی رای مثبت داد و حتی از مواضع حمایتی غربیها از جنایات تل‌آویو در غزه به شدت انتقاد کرد.

اردوغان همچنین از حقوق ملت فلسطین دفاع کرد و گفت که صلح و آرامش دائمی در منطقه برقرار نمی‌شود مگر با ایجاد یک کشور مستقل فلسطینی که مشروعیت آن بر اساس قطعنامه‌های سازمان ملل و از نظر جغرافیایی یکپارچه باشد.

اما حتی با وجود این موضع‌گیری‌ها مشخص است که سیاست اردوغان در قبال فلسطین تغییر کرده است چنانکه در تنشهای قبلی، این ترکیه بود که در حمایت از فلسطینیان، سیاستهای تنبیهی را در پیش می‌گرفت و سفیر اسرائیل را اخراج می‌کرد اما دولت اردوغان فعلا دنبال کاهش روابط دیپلماتیک نیست و هنوز اقدامی در این زمینه انجام نداده است، بسیاری متغیر اقتصادی را عاملی تعیین کننده در این مورد می‌دانند. اردوغان که برای بهبود اقتصاد فروپاشیده ترکیه به مناسبات اقتصادی با سایر بازیگران منطقه نیاز دارد، از تاثیر مناقشه فلسطین بر وضعیت اقتصادی داخل نگران است. به گزارش العربی الجدید، در این رابطه می‌توان به کاهش 7 درصدی بورس استانبول پس از اظهارات اردوغان اشاره کرد که منجر به بسته شدن شاخص برای دومین بار در هفته‌های اخیر شد و با توجه به اینکه لیر ترکیه شاهد کاهش قیمت بود، ترس سرمایه گذاران افزایش یافته است.

با وجود اختلافات سیاسی بین ترکیه و رژیم صهیونیستی بر سر موضوع فلسطین، اما این تنشها بر سایر حوزه‌ها تاثیر جدی بر جای نگذاشته است. به گزارش العربی الجدید، «علیرغم اختلافات سیاسی، روابط اقتصادی ترکیه و اسرائیل در بیست سال گذشته پیشرفت چشمگیری داشته است و حجم تجارت را که قبل از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در سال 2002، حدود 1.41 میلیارد دلار بود، به 8.91 میلیارد دلار در سال 2022 رسیده است».

این تراز تجاری نشان می‌دهد که حتی در دهه گذشته هم که روابط ترکیه و رژیم صهیونیستی تیره و تار بود، روابط اقتصادی بدون تاثیرپذیری از اختلافات سیاسی روند رو به رشدی داشته است و اردوغان سعی دارد تا این روابط را بیش از پیش ارتقا دهد.

آمارهای رسمی نشان می‌دهد که اختلافات دو طرف بر روابط تجاری متقابل تأثیری نداشته و بحران اقتصادی که ترکیه در حال تجربه آن است، نیاز به همکاری با اسرائیل را در بسیاری از زمینه‌ها از جمله انرژی افزایش داده است.

شکی نیست که ترکیه در روابط با رژیم صهیونیستی منافعی دارد که مهمترین آنها انتقال گاز شرق مدیترانه است که تل‌آویو قصد دارد با کمک مصر و ترکیه، آنرا به اروپا انتقال دهد و این مسئله برای ترکیه هم مهم است که می‌تواند از این طریق درآمدهای زیادی را کسب کند.

مع الوصف، حمایت گذشته اردوغان از آرمان فلسطین و انتقاد وی از رفتار رژیم با فلسطینی‌ها باعث شده بود که او در میان برخی از مسلمانان منطقه مورد حمایت قرار گیرد اما اکنون اردوغان بر لبه دو شمشیر برنده قرار گرفته است زیرا افکار عمومی محافظه کاری دولت ترکیه را با سیاست معروف فلسطین‌فروشی دولت‌های عربی قیاس خواهند کرد.
 
جایگاه فلسطین در سیاست خارجی جدید اردوغان
اردوغان که در سودای احیای امپراتوری نوعثمانی در ترکیه است در دو دهه حضور خود در راس قدرت، سعی کرده تا کشورهای منطقه که روزگاری بخشی از دولت عثمانی بودند را با سیاستهای خود همسو کرده و پروژه خود را اجرایی کند و فلسطین هم بخشی از برنامه بود و سیاستهای حمایتی از ملت فلسطین و آرمان قدس هم در این راستا انجام می‌شد.
به گزارش المیادین، سیاست‌های دولت اردوغان در خصوص فلسطین کم و بیش همچنان در چهارچوب همان دکترین کلی در حال پیگیری است. بر این اساس، یک دیپلماسی راهبردی از سوی مقامات ترکیه برای حمایت از بیت‌المقدس در حال پیگیری است که شامل ابتکارات برای افزایش تعداد کشورهایی است که فلسطین را به عنوان یک کشور و بیت‌المقدس شرقی را به عنوان پایتخت آن می‌شناسند.

همچنین حفاظت از وضعیت حرم شریف و تقویت اقتصاد قدس و فلسطینی‌ها با کمک صندوق‌های مالی، به ویژه بانک توسعه اسلامی از دیگر اقداماتی است که دولتمردان آنکارا در اجرای آن تلاش می‌کنند. اردوغان حتی در کارزار انتخاباتی خود در دوره‌های قبلی، حمایت از فلسطین را بخشی مهم در سیاست خارجی خود عنوان کرده بود و می‌دانست که بدنه اسلامی جامعه حامی ملت فلسطین هستند و در پیروزی او در انتخابات نقش مهمی دارد. 

در حال حاضر، اردوغان هر چند در موضع گیری‌های در قبال مناقشه فلسطین، به دنبال تامین منافع سیاسی و اقتصادی خود است اما وضعیت این روزهای سرزمین‌های اشغالی و درگیری گسترده بین رژیم صهیونیستی و حماس، ترکیه را بر سر دوراهی سخت انتخاب بین حماس و تل‌آویو قرار داده است. ترکیه به خوبی به این واقعیت پی برده که اگر بخواهد اسرائیل را در کنار خود داشته باشد، باید از حمایت‌های سابق خود از حماس دست بکشد، همانگونه که در روند عادی سازی روابط مجبور شد برای جلب نظر صهیونیست‌ها، دفتر حماس در استانبول را تعطیل و مقامات این جنبش را اخراج کند. اما اکنون ماجرا فرق کرده و تندروهای صهیونیستی به چیزی جز تروریستی خواندن حماس رضایت نمی‌دهند و این چیزی است که اردوغان باید بر روی آن تصمیم گیری کند.  

یکی از دلایلی که روند عادی سازی روابط بین ترکیه و رژیم صهیونیستی را تسریع کرد، مواضع حمایتی صهیونیستها از جمهوری آذربایجان در مناقشه قره‌باغ بود که نظر منفی اردوغان را نسبت به صهیونیست‌ها تغییر داد و او برای توجیه افکارعمومی در داخل ترکیه، روی حمایت تل‌آویو از باکو و سیاستهای ناسیونالیستی موج سواری کرد تا بخشی از ملی‌گرایان جامعه را در این قضیه با خود همراه کند. اما اکنون که بحران قره‌باغ، فیصله پیدا کرده و همزمان مناقشه فلسطین تشدید شده است، بهره‌گیری از حربه ناسیونالیستی برای فریب افکارعمومی بکار اردوغان نمی‌آید، آنهم زمانی که بسیاری از مردم ترکیه خواهان قطع روابط با تل‌آویو هستند.

از طرفی، مخالفان سیاسی دولت هم در روزهای اخیر مواضع تندی را علیه سکوت اردوغان در قبال جنایات اسرائیل در غزه گرفته‌اند و خواستار این شده‌اند که آنکارا واکنش جدی در این زمینه انجام دهد. اپوزیسیون ترکیه از مواضع اردوغان در قبال حمله اسرائیل به غزه انتقاد کرده و او را به بی‌توجهی به وظیفه دینی و بشردوستانه خود در قبال فلسطینی‌ها متهم کرد. احمد داوود اوغلو، وزیر خارجه سابق ترکیه، در سخنرانی‌های اخیر خود علیه اردوغان از کارت غزه استفاده کرد و گفت که دلش برای داووس اردوغان تنگ شده است، نه اردوغان فعلی و آنها با هم پشت درهای بسته بر فراز غزه دارند گریه می‌کنند.

بنابراین، اردوغان هم برای اینکه از بار فشارهای مخالفان در داخل بکاهد، مجبور است که سیاست حمایت از فلسطینیان را افزایش دهد که این مسئله خود به خود به تشدید تنشها با تل‌آویو منجر خواهد شد. از آنجا که موج مخالفتهای جهانی با جنایات رژیم صهیونیستی در غزه، رو به گسترش است و تل‌آویو در عرصه بین‌الملل منزوی شده است، ترکیه هم تا جایی که موضع‌گیری‌هایش بر روابط اقتصادی با اسرائیل خدشه‌ای وارد نکند، به حمایتهای سیاسی از فلسطین ادامه خواهد داد.
 
پیش‌بینی روابط
نمودار روابط ترکیه و اسرائیل در سالهای اخیر، سیر پرتناوبی از تنش‌های سیاسی را پشت سر گذاشته است، اما آنها همکاری‌های اقتصادی را حفظ کردند. جنگ اخیر در غزه تنها شکاف سیاسی بین تل‌آویو و آنکارا را مجدداً نمایان‌ کرده است و اینکه هنوز فاصله زیادی تا نقطه همکاری و رفع اختلافات وجود دارد. احتمالاً حتی با تشدید تنش‌ها در نتیجه تلاش صهیونیست‌ها برای شروع عملیات نظامی، شکاف بوجود آمده به اندازه گسل‌های گذشته رشد کند.

از آنجا که صهیونیست‌ها هر کشوری را که حامی حماس باشد، دشمن خود قلمداد می‌کنند، لذا موضع‌گیری‌های تند مقامات ترکیه علیه رژیم صهیونیستی، می‌تواند مجددا روابط دیپلماتیک را تحت‌الشعاع قرار دهد و به گفته برخی کارشناسان، این مسئله تا حدودی بر روابط اقتصادی، به ویژه در عرصه سرمایه‌گذاری و گردشگری در ترکیه تاثیر منفی خواهد داشت.

برخی تحلیلگران بر این باورند که باتوجه به موج همبستگی با ملت فلسطین، اردوغان قصد دارد با حمایت از مرده غزه، هم مردم را از خود راضی کند و هم روابط با اسرائیل را همچنان ادامه دهد. اما به طور این شیوه برخورد کاسبکارانه با مسئله فلسطین دیگر قادر نخواهدب ود به بسیج محبوبیت اردوغان در داخل و خارج کمکی کند. 

از طرفی، اردوغان هم ابتکارعمل در پرونده فلسطین را از دست داده است و حتی در بین حماس هم محبوبیتی ندارد و اکنون بازیگران دیگری مانند قطر و مصر، در تحولات فلسطین به بازیگری مهم تبدیل شده‌اند و وساطت قطری‌ها در پرونده آزادی اسرای صهیونیست در روزهای اخیر نشان داد که ترکیه در این ماجرا کاره‌ای نیست، همانگونه که حماس هم وساطت آنکارا در آزادی اسرا را رد کرد.